سیستم حمل و نقل عمومی که در تمام کشورهای دنیا به اشکال گوناگون وجود دارد و هر روزه توسط تعداد زیادی از مردم استفاده می‌شود، در صد سال اخیر به شکل متروها گسترده‌تر نیز شده است. متروها یا قطارهای زیر زمینی، در اکثر شهرهای بزرگ و پر جمعیت احداث شده‌اند تا رفت و آمد افراد را به خوبی مدیریت کرده و از ترافیک جاده‌ها بکاهند. در این مقاله به بررسی معماری مترو در بزرگترین پایتخت‌های دنیا می‌پردازیم.

خصوصیات معماری متروها

معماری متروها مانند معماری ساختمان‌های تجاری، صنعتی و مسکونی، باید خصوصیات ویژه خود را داشته باشد. هر نوع معماری برای سازه‌هایی که قطار زیرزمینی از داخل آن‌ها عبور می‌کند، مناسب نیست. بنابراین در زمان طراحی مترو باید به معیارهای خاص آن توجه شود و معماری آن اصول مخصوص به خود را داشته باشد.

با گذر زمان نه تنها متروها در فضای شهری کمرنگ‌تر نمی‌شوند، بلکه استفاده از آن‌ها رونق بیشتری نیز پیدا می‌کند. بنابراین گفته می‌شود که سبک طراحی و ویژگی‌های مترو باید پاسخگوی نیاز صد سال آینده سیستم حمل و نقل عمومی باشد. همین موضوع باعث می‌شود معماری مترو از همان ابتدا مورد اهمیت باشد.

در طراحی این معماری باید به چند مورد توجه شود. برای مثال این فضای سرپوشیده زیر زمینی، باید از استحکام و دوام کافی برخوردار باشد. همچنین نگهداری از شبکه مترو باید ساده و راحت باشد و در پایان هر روز هفته، بتوان آن را برای فعالیت در روز بعد آماده و مناسب کرد. نگهداری شامل مجموعه فعالیت‌های مربوط به تعمیرات و نظافت است که بایستی تا حد ممکن مقرون به‌صرفه باشد. سازه‌ای که برای عبور مترو، ایستگاه‌های توقف آن یا مسیر عبور افراد در نظر گرفته می‌شود، لازم است از اجزای متعادل با رنگ‌های مناسب برخوردار باشد.

معماری مترو باید به گونه‌ای باشد که محیط داخل آن گنجایش عبور و مرور تعداد زیاد از مردم را داشته باشد. همچنین نور کافی داشته و تا حد ممکن از نور طبیعی برای تامین روشنایی فضای زیر زمینی استفاده کند. برخی از جزئیات هم مهم هستند؛ مثلا در قسمتی از محیط که پله معمولی یا پله برقی وجود دارد و مردم سریع از آن حرکت می‌کنند، سقف می‌تواند پایین‌تر باشد. در حالی که در سالن انتظار و فضای ایستادن مردم برای رسیدن مترو، نیاز است سقف بالاتر باشد.

بررسی معماری مترو در پایتخت‌های بزرگ دنیا

برای آشنایی با چگونگی طراحی فضای داخلی متروها، به چند نمونه از معماری‌هایی که در شهرهای بزرگ دنیا برای متروها به کاربرده شده، اشاره می‌کنیم.

معماری متروی مسکو

یکی از سوژه‌های قابل توجه در زمینه متروی پایتخت‌ها، متروی مسکو است که کار ساخت آن از سال 1930 شروع شد. این مترو بیشتر از 9 کیلومتر طول داشته و دارای 17 خط و 250 ایستگاه است. بطور میانگین تعداد افرادی که هر روز با متروی مسکو جابجا می‌شوند و به مقصد مورد نظر خود می‌رسند، 8.6 میلیون نفر برآورد می‌شود.

از خصوصیات ویژه‌ی متروی مسکو که توجه‌ها را به خود جلب می‌کند، طراحی زیبای آن است. هنر در معماری مترو به‌طور ماهرانه و ظریفی به کار گرفته شده تا چشم نوازترین سالن‌های متروی دنیا را بسازد. به نحوی که هر کدام از ایستگاه‌های متروی مسکو، شبیه به سالنی متعلق به یک کاخ مجلل دیده می‌شود. ایده ساخت متروی پایتخت روسیه، در زمان شوروی شکل گرفت و ساخت آن در دوران استالین آغاز شد. بعضی از ایستگاه‌ها قبل از جنگ جهانی دوم و بعضی دیگر بعد از آن ساخته شدند.

بخشی از متروی مسکو که در خلال جنگ ساخته شده، به دلیل کمبود بودجه در دسترس، معماری ساده و مانند هم دارند که در آن فقط شیشه‌های رنگی و مجسمه‌های مرمری به کار برده شده است. اما قسمتی از آن که بعدها ساخته شده، ایستگاه‌هایی با طراحی خلاقانه، باشکوه و مجلل دارند.

به‌طور کلی معماری مترو مسکو، یک معماری منحصر به‌فرد است که حس قرار گرفتن در کلیسا، موزه یا یک کاخ را تداعی می‌کند. به همین دلیل تعدادی از ایستگاه‌های آن، جاذبه‌های گردشگری روسیه محسوب می‌شوند. نقش‌های در نظر گرفته شده برای تزئین سالن‌های برخی از ایستگاه‌ها، نوعی اثر فرهنگی هنری با قدمت و ارزش بالا هستند. چند نمونه از ایستگاه‌های متروی مسکو را که از لحاظ معماری حائز اهمیت هستند، نام می‌بریم:

ایستگاه کومسومولسکایا

این ایستگاه در زیر میدانی با همین نام ساخته شده که نماد یادبود سخنرانی استالین در تاریخ 7 نوامبر 1941 در آن محل است. در این سخنرانی از تعدادی از شخصیت‌های تاریخی حرف زده شده که بر روی موزاییک‌های استفاده شده برای طراحی این ایستگاه، نمود پیدا کرده است.

ایستگاه میدان انقلاب

این ایستگاه در سال 1938 افتتاح گشت. معماری مترو در این ایستگاه به صورت طاق‌های مرمری قرمز و زرد است که بر روی ستون‌هایی کوتاه گذاشته شده‌اند. در این ایستگاه 76 عدد مجسمه برنزی وجود دارد که اقشار مختلف مردم را در زمان شوروی به نمایش می‌گذارد. در بین آن‌ها مجسمه‌های سرباز، کشاورز، کارگر، دانش آموز و ورزشکار نیز دیده می‌شود.

ایستگاه مایاکوفسکایا

برخی افراد آن را زیباترین ایستگاه متروی مسکو می‌دانند. در دو طرف ایستگاه 2 ردیف ستون ساده وجود دارد که با فولاد ضد زنگ طرح‌دار و سنگ‌های رودونیت صورتی تزئین شده است. در معماری مترو سقف راهروی این ایستگاه 34 عدد فرورفتگی به حالت بیضی تزئین شده با موزائیک‌های لاجوردی قرار دارد. طرح این موزائیک‌ها با موضوع «آسمان 24 ساعته شوروی» انتخاب شده است. ایستگاه مایاکوفسکایا جلوه‌ای از هنر تزئین یا آرت دکو را به نمایش می‌گذارد.

ایستگاه نووزلوبودسکایا

این ایستگاه حالتی تشریفاتی و مجلل‌تر را نشان می‌دهد، چرا که معماری آن با تزئینات شیشه‌های رنگی و نقاشی‌ها تکمیل شده است. قدمت اولین نقاشی‌های آن به قبل از جنگ جهانی دوم برمی‌گردد. ستون‌ها و قوس‌هایی که آن‌ها را به هم پیوند می‌دهد، در نمای بیرونی با استفاده از سنگ مرمر اورال صورتی پوشانده شده و در لبه‌ها با قالب‌هایی برنجی شکل گرفته‌اند. معماری مترو در این ایستگاه، 32 قاب دارد که روی ستون‌ها قرار دارند و داخل آن‌ها با قطعاتی از شیشه‌های رنگی و نقاشی آراسته شده است. این تزئینات را موزائیک شطرنجی کف و لوسترهای مخروطی ظریف تکمیل می‌کنند. در پایان سکو هم یک موزائیک با موضوع «صلح در سراسر جهان» تعبیه شده است.

ایستگاه کییِفسکایا

در این ایستگاه ستون‌هایی قطور و کوتاه با سطح مقطع مربع شکل به چشم می‌خورد که با سنگ مرمر سفید پوشانده شده‌اند. تزئینات طلایی ظریف در قسمت‌های مختلف از سقف‌ها و ستون‌ها دیده می‌شود. این ایستگاه نماد سیصدمین سال پیوستن اوکراین به روسیه است. در انتهای سکو، نقاشی پرتره‌ای از ولادیمیر لنین و در قسمت بالای هر ستون، نقاشی‌هایی وجود دارد که زندگی مردم اوکراین در طول تاریخ را به تصویر کشیده است. دور تا دور نقاشی‌ها را گچ کاری سنگینی احاطه می‌کند که معماری مترو را در این ایستگاه، هرچه باشکوه‌تر می‌کند.

متروی لندن

این قدیمی‌ترین راه‌آهن زیرزمینی جهان است که به عابرانی که به تاریخ، طراحی و معماری علاقمند هستند، پاداش می‌دهد. لوگوی گرد قرمز، کاشی کاری‌های رنگارنگ و حتی نقشه مترو همگی به نمادی برای معرفی این مترو تبدیل شده‌اند. این سیستم با ۲۷۲ ایستگاه و ۲۵۰ مایل مسیر، روزانه حدود ۴ میلیون نفر را از نقطه A به نقطه B می‌برد.

متروی استکهلم سوئد

از 100 ایستگاهی که شبکه متروی پایتخت سوئد را تشکیل می‌دهند، بیش از 90 ایستگاه با نقاشی‌های دیواری، مجسمه‌ها، تاسیسات نوری، حکاکی‌ها و دیگر خلاقیت‌های خارق‌العاده تزئین شده‌اند که این گالری هنری را طولانی‌ترین گالری در جهان می‌کند. بنابراین از نظر معماری مترو، حرف زیادی برای گفتن دارد.

بیش از 150 هنرمندی که ایستگاه‌های این مترو را تزئین کرده‌اند، از دیوارها و سقف سنگی در معرض دید، برای ایجاد جلوه‌های تصویر تخیلی زیبا استفاده کرده‌اند. در نتیجه آن فضاهای سودمند در دسترس را به غارهایی جادویی پر از رنگ‌های روشن و چشم‌اندازهای مرموز تبدیل کرده است.

متروی پاریس

سیستم متروی پاریس بیشتر به خاطر ایستگاه‌های باقی‌مانده که هنوز دارای تابلوهای زیبای Art Nouveau و ورودی‌های پرآذین طراحی‌شده توسط Hector Guimard برای خط اول هستند، شناخته شده است. این مترو که دارای 250 ایستگاه در داخل محدوده شهر است، در سال 1900 شروع به کار کرد.

در معماری مترو پاریس، فضای داخلی بسیاری از ایستگاه‌ها به زیبایی تزئین شده‌اند. به طوری که در ایستگاه لوور با کمک کاشی موزائیک (کاشی معرق‌) و چیدمان‌هایی که به نمادهای اطراف، ادای احترام می‌کنند، مانند اثار نمایشی یک موزه به نظر می‌رسند.