گودبرداری به حفاری و پایدار سازی گود در سطح پایین‌تر از سطح زمین یا زیر سطح زیر پی ساختمان مجاور گفته می‌شود. امروزه با توجه به افزایش روزافزون ساخت سازه‌های بلند و نیاز به پارکینگ در طبقات زیر سطح زمین در این ساختمان‌ها، تعداد حفاری ها رو به افزایش است. تیم تولید محتوای آذر ایستا پدرام سازه در جهت افزایش آگاهی علاقه مندان به بروز ترین نکات و مسائل مربوط به ساخت و ساز این مقاله را گرد آوری و تنظیم کرده است.

خطرات حفاری

مسائل ایمنی گودبرداری را می‌توان به سه دسته اصلی زیر تقسیم کرد

1. ایمنی کارکنان داخل و اطراف شفت و عابرین و وسایل نقلیه در برابر حوادث احتمالی به ویژه خطر سقوط شفت.
2. خطر آسیب و تخریب ساختمان‌های نزدیک گود در اثر گودبرداری یا ریزش گودال.
3. خطر آسیب به تاسیسات و شریان‌های شهر در اثر حفاری یا ریزش گودال.

علائم خطر گودال

علائم زیر نشان می‌دهد که یک فروچاله خطرناک است و نیاز به بررسی و اقدامات احتیاطی بیشتری دارد

ضعف یا حساسیت ساختمان مجاور

مواردی مانند عدم اسکلت، ضعیف بودن ملات دیوار و علائم عملکرد ضعیف ساختمان، وجود ترک و شکستگی یا نشست و افتادگی دیوارها، از جمله این موارد است. وجود دیوار مشترک بین ساختمانی که قرار است تخریب شود و ساختمان مجاور اغلب می‌تواند منشأ مشکلاتی باشد.

بنای مجاور در برخی موارد دارای ارزش تاریخی و فرهنگی است و هرگونه سکونتی می‌تواند خسارات جبران ناپذیری به آن وارد کند. در برخی موارد دیوار مجاور به ساختمانی که قرار است تخریب شود نزدیک می‌شود و در حین تخریب ممکن است ساختمان مجاور بدون هیچ گودبرداری فرو بریزد.

توجه داشته باشید که ضعف ساختمان مجاور تنها باعث افزایش دردسر و بررسی‌ها و احتیاط‌های لازم از سوی مالک و افرادی که در مراحل مختلف طراحی و اجرای ساختمان فعالیت می‌کنند، و هیچ بهانه‌ای برای آن نمی‌دهد.

تخریب به عبارت دیگر در محاکم رسیدگی به تخریب ساختمان‌های مجاور به دلیل فعالیت‌های ساختمانی، مسئول اجرای ساختمان نمی‌تواند به دلیل ضعیف بودن خود ساختمان مجاور از مسئولیت خود در برابر ریزش و خسارت ناشی از آن اجتناب کند. قاضی اینگونه پاسخ می‌دهد موارد این است که باید اقدامات دفاعی و احتیاطی بیشتری به تناسب ضعف ساختمان مجاور انجام می‌دادید.

ضعف خاک

به طور کلی هر چه خاک محل ضعیف‌تر باشد، خطر ریزش گودال و تخریب ساختمان‌های مجاور بیشتر می‌شود. خاک‌های دستی بارزترین نمونه خاک‌های فقیر هستند. توضیح اینکه در گذشته بسیاری از مکان‌هایی که اکنون در شهر تهران هستند خارج از شهر در نظر گرفته می‌شدند و کامیون‌های حامل خاک و زباله بارهای خود را در آنجا تخلیه می‌کردند.

بعدها با الحاق این مکان‌ها به شهر، بیشتر این خاک‌ها و زباله‌ها بدون تراکم مهندسی در آنجا تسطیح شد و اکنون خاک دستی را تشکیل می‌دهد. همچنین در بسیاری از موارد محل به صورت تپه یا بستر شیبدار بوده و به صورت مهندسی نشده با خاک یا زباله تسطیح می‌شود.

علاوه بر این در برخی از مناطق جنوبی تهران به ویژه در مناطق 12 و 16 در گذشته گاهی گودال‌های عمیقی به منظور تهیه مواد اولیه تولید آجر وجود داشت که امروزه بسیاری از آنها با خاک دستی پر شده است. رسوبات سست جوان که اغلب در اطراف رودخانه‌ها و در پای دامنه‌ها یافت می‌شوند نیز خاک ضعیفی محسوب می‌شوند.

احتمال زیادی وجود دارد که سازنده ساختمانی که در نزدیکی زمینی که پروژه در آن ساخته می‌شود، خاک ضعیف را جابجا نکرده و پی ساختمان را روی همان خاک سست قرار داده باشد. در این حالت ساختمان مجاور تا زمانی که گودالی در کنار آن ایجاد شود پایدار است، اما به محض تخلیه آن با گودبرداری و گودال کم عمق اطراف آن، خاک ضعیف زیر پی آن فرو می‌ریزد و به ساختمان مجاور آسیب وارد می‌کند.

عمق گودال

عموماً هر چه گودال عمیق‌تر باشد، خطر بیشتری برای کارکنان و ساختمان‌های مجاور وجود دارد. در سال‌های اخیر با افزایش تراکم ساختمان، نیاز به پارکینگ و انبارها و سایر قسمت‌های مشترک افزایش یافته و تعداد طبقات زیرزمین افزایش یافته است.

لازم به ذکر است که با افزایش عمق گود، خطر ریزش آن به میزان قابل توجهی افزایش می‌یابد و اگر در گذشته این کار در گودال‌های کم عمق و بدون مطالعات جامع و نقشه‌های دقیق مهندسی انجام می‌شد، تنها با عقد قرارداد با رئیس انجام می‌شد. از ماشین آلات خاکبرداری و با حضور چند کارگر و یک ساختمان در حال حاضر با افزایش عمق گودال‌ها و افزایش ارزش ساختمان‌ها و تاسیسات مجاور، حفاری‌های غیر فنی بسیار خطرناک بوده و خسارات جانی و جانی جبران ناپذیری به بار می آورد.

مدت زمان ماندگاری چاله

معمولا با افزایش مدت تله حتی در صورت عدم بارندگی یا تغییر در آب و هوا، خطر سقوط افزایش می‌یابد، اما مدت تله به ویژه در هوای بارانی و مرطوب افزایش می‌یابد. فصول (زمستان و بهار)، با وقوع بارندگی‌های گاهی شدید و همراه با سیلاب است که خطر ریزش فروچاله‌ها در اثر اشباع خاک یا جریان آب سطحی را به شدت افزایش می‌دهد. بنابراین در گذشته، بسیاری از فروچاله‌ها در عرض چند ساعت تا چند روز پس از شروع باران رخ می‌دادند.

آب‌های سطحی و زیرزمینی

بالا بودن سطح کلی آب زیرزمینی در منطقه معمولا نیاز به عملیات شستشو برای کاهش سطح آب زیرزمینی دارد. به طور کلی وجود سطح بالای آب زیرزمینی خطر ریزش گودال را افزایش می‌دهد، به ویژه پس از چندین روز حفاری و رسیدن سطح آب زیرزمینی به حالت تعادل علاوه بر این، وجود جریان آب زیرزمینی از طریق مسیرهایی مانند نهرها یا قنات های مدفون می تواند در افزایش خطر ریزش گودال بسیار موثر باشد.

جریان آب سطحی نیز یکی از عواملی است که می تواند باعث فرسایش و اشباع خاک گودال شود و به افزایش خطر ریزش گود کمک کند. جلوگیری از جریان آب‌های سطحی موجود یا بالقوه (مثلا در اثر بارندگی) یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مراحل حفاظت از گودال است.

نکات بسیار مهم در مورد ارزیابی گود

در صورت جاری شدن آب (نشت) خطر غرق شدن همیشه زیاد یا بسیار زیاد است. بنابراین، زمانی که آب جاری در گودال وجود داشته باشد، نمی‌توان خطر گود را عادی دانست. اگر خاکی که در آن حفاری با دست انجام می‌شود یا چسبندگی قابل اعتمادی نداشته باشد، نمی‌توان خطر فرو رفتن را عادی دانست. اگر ساختمان کنار گودال دارای یکی از ویژگی‌های دو بند زیر باشد، ساختمان باید به عنوان “بسیار حساس” رتبه بندی شود

• ساختمان بدون اسکلت یا هرگونه ساختمان با علائم فرسودگی آشکار و ضعف زیاد در باربری باشد.
• بناهایی که به دلیل ارزش فرهنگی، تاریخی یا حساسیت کارکردی یا دلایل دیگر، پیدایش هرگونه استقرار و تغییر شکل در آنها با خسارات فراوانی همراه باشد.
• سایر ساختمان‌های نزدیک گود باید به عنوان “ساختمان‌های حساس” ارزیابی شوند.